Uitruilen doet uithuilen

Deze typisch Nederlandse uitruilstrategie leidde in de praktijk tot ingewikkelde en – naar steeds meer duidelijk wordt – ernstige uitvoeringsproblemen. De toezichthouders (TIB en CTIVD) én de ministers steken inmiddels niet meer onder stoelen of banken dat een uitvoeringstoets op de werkbaarheid van alle nieuwe regelingen niet had mogen ontbreken. Aan de bevoegdhedenkant is de zogeheten Onderzoeks Opdrachte Gerichte (OOG-)interceptie - waaraan de nieuwe wet de door tegenstanders bedachte term ‘sleepwet’ te danken heeft – nog geen enkele keer ingezet om zowel technische als juridische ingewikkeldheden. Aan de waarborgenkant laten opeenvolgende rapportages van de toezichthouders zien dat de diensten er maar niet in slagen te voldoen aan alle eisen die de nieuwe wet hen oplegt. Buitendien heeft de toegenomen bureaucratische last die toezicht inmiddels met zich meebrengt voor de diensten – en die niet vergezeld is gegaan van een uitbreiding van de capaciteit – serieus de vraag opgeroepen of dit niet ten koste gaat van hun slagkracht.

Inmiddels is een evaluatiecommissie aan de slag gegaan, die – vervroegd – moet kijken of de WIV2017 in de praktijk werkbaar is. Het zou goed zijn als daarbij ook nog eens de uitruilgedachte tegen het licht wordt gehouden, want die is gebaseerd op een verkeerde tegenstelling. Het gaat immers niet om bijzondere bevoegdheden versus waarborgen, maar om de kernvraag of de diensten de nationale veiligheid – niet meer en niet minder dan dat – effectief kunnen beschermen, zonder dat daarbij rechten van burgers onnodig of onterecht geschaad worden. De WIV moet ervoor zorgen dat burgers zich beschermd weten tegen zowel ernstige dreigingen als terrorisme en spionage, als tegen eventueel machtsmisbruik door de overheid. Daar ligt de balans die - steeds opnieuw - gezocht zou moeten worden.

In de huidige toezichtspraktijk en de rapportages van TIB en CTIVD op dit vlak is de taak van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten vrijwel buiten beeld geraakt en lijken zij zelf zo ongeveer de grootste bedreiging voor de burgers. In de reacties van de verantwoordelijke ministers wordt keer op keer geprobeerd uit te leggen waarom inzet van bevoegdheden en een andere interpretatie van de wetsteksten toch nodig waren. In de reactie op de laatste twee rapportages van de toezichtscommissie (70 en 71) gebeurde dit zelfs met ongekende openheid over concrete zaken. Met de uitspraken van de CTIVD over de relevantie van data overschreed zij de grens van een rechtmatigheidstoets, omdat de toezichthouder zich ook een oordeel aanmeet over de inhoud en betekenis van de vergaarde inlichtingen. Zij gaat daarbij op de stoel zitten van de inlichtingenspecialist.

De huidige uitvoeringspraktijk rond het toezicht op de diensten levert alleen maar verliezers op. Frustratie bij de diensten dat zij in hun werk onterecht belemmerd worden, teleurgestelde toezichthouders die keer op keer moeten rapporteren dat de wet niet wordt nageleefd en burgers die het vertrouwen in de overheid verliezen. Alle betrokken partijen zullen, in het belang van de nationale veiligheid, er alles aan moeten doen om tot werkbare verhoudingen komen. Hopelijk komt de evaluatiecommissie met enkele hoogstnoodzakelijke aanpassingen.