Naar aanleiding van berichtgeving door RTL Nieuws en Trouw is er zowel in de politiek als in de media ophef ontstaan over etnisch profileren door de Belastingdienst. De Belastingdienst heeft toegegeven gegevens over etnische achtergrond en/of (tweede) nationaliteit te gebruiken bij toezicht en controles. In de Tweede Kamer is een extern onderzoek aangekondigd.
Auteurs: Anke Holtland, Nina Orlić
Ook de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) buigt zich over deze kwestie en is een onderzoek gestart. Zo bevestigde de AP op 20 mei 2019 op haar website. Bij het bericht wordt verwezen naar de antwoorden van de AP op de vragen die waren gesteld door de media over de werkwijze van de Belastingdienst.
Hoe zit deze situatie eigenlijk juridisch in elkaar?
Met etnisch profileren wordt bedoeld dat er een profiel wordt gemaakt aan de hand van iemands nationaliteit en in sommige gevallen iemands ras en dat op basis daarvan bepaalde beslissingen worden genomen of voorspellingen worden gedaan over iemands gedrag of interesses.
Het maken van een dergelijk profiel kwalificeert als een verwerking van (bijzondere) persoonsgegevens en valt daarmee onder de reikwijdte van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) en de Uitvoeringswet AVG (UAVG).
Ras- en nationaliteitsgegevens worden in de AVG aangemerkt als bijzondere categorieën van persoonsgegevens. De verwerking van bijzondere persoonsgegevens is verboden, tenzij een wettelijke uitzondering op die verwerking van toepassing is (zoals uitdrukkelijke toestemming of de noodzaak om redenen van zwaarwegend algemeen belang). Naast de uitzonderingen in de AVG, bevat de UAVG voor nationaliteits- en rasgegevens nog een aanvullende uitzondering, namelijk voor de noodzakelijke verwerking voor de identificatie van de persoon of voor de noodzakelijk verwerking in het kader van een diversiteitsbeleid.
Het is maar zeer de vraag of de Belastingdienst de verwerking kan en mag baseren op een van de wettelijke uitzonderingen. De Minister stelt zich vooralsnog op het standpunt dat dit niet het geval is. Het is afwachten of de AP daar ook zo over denkt.
Profilering wordt in de AVG gedefinieerd als elke vorm van geautomatiseerde verwerking van persoonsgegevens waarbij aan de hand van persoonsgegevens bepaalde persoonlijke aspecten van een natuurlijke persoon worden geëvalueerd, met name met de bedoeling zijn beroepsprestaties, economische situatie, gezondheid, persoonlijke voorkeuren, interesses, betrouwbaarheid, gedrag, locatie of verplaatsingen te analyseren of te voorspellen.
In het algemeen komt profilering dus neer op het verzamelen van informatie over een persoon of een groep personen aan de hand van kenmerken of gedrag om over hen voorspellingen of analyses te doen over capaciteit, interesses of gedrag.
Als sprake is van profilering in de zin van de AVG, dan heeft de betrokkene het recht om daaraan niet onderworpen te zijn. Een belangrijk element hierin is dat wel sprake moet zijn van geautomatiseerde besluitvorming. Indien dat niet het geval is, geldt de regeling voor profilering uit de AVG niet.
Het is op dit moment nog niet duidelijk of het etnisch profileren door de Belastingdienst geautomatiseerd gebeurt of niet, maar het zal ongetwijfeld een belangrijke vraag in het onderzoek van de AP worden nu profilering in de zin van de AVG met aanvullende waarborgen omkleed dient te zijn. Op basis van wat er nu bekend is, valt zeer te betwijfelen of dergelijke waarborgen door de Belastingdienst in acht zijn genomen.
Uit de informatie op de website van de AP volgt dat zij in de tweede helft van 2018 10.000 klachten heeft ontvangen. Naar aanleiding van een klacht gaat de AP (logischerwijs) lang niet altijd over tot nader onderzoek of handhaving.
Dat de AP dit onderzoek instelt naar de handelwijze van de Belastingdienst, komt mogelijk omdat de AP veel klachten krijgt over het opvragen van meer persoonsgegevens dan noodzakelijk en over de sector ‘overheid’.
De uitkomsten van het onderzoek door de AP laten naar alle waarschijnlijkheid nog even op zich wachten.
